ΑΝΕΧΟΥ ΚΑΙ ΑΠΕΧΟΥ

Έπεσε στα χέρια μου πρόσφατα η διατριβή του Επίκτητου (50 μ. Χ. – 138 μ. Χ.) “Περί ελευθερίας”, ένα έργο με το οποίο εισάγεται στην παγκόσμια Φιλοσοφία η έννοια της εσωτερικής ελευθερίας, έννοια ιδιαίτερα ανατρεπτική για τα δεδομένα της αυτοκρατορικής Ρώμης του 1ου και 2ου μ. Χ. αιώνα. Σε μια εποχή όπου η υπόσταση του ανθρώπου ήταν πλήρως υποταγμένη στο Νόμο της Ρώμης, όπου το Δίκαιο ως εφαρμοσμένη έννοια ήταν συνυφασμένη με τα συμφέροντα της Senatus και του Populus Romanus, ο Επίκτητος, μη μπορώντας να επέμβει στη δύναμη της εξουσίας του ισχυρότερου, έφερε μια εσωτερικής θεώρησης επανάσταση στην έννοια της εξάρτησης του Ατόμου απ’ όσα τον καταπιέζουν. Μετέφερε την ελευθερία σε εσωτερικό επίπεδο, καθιστώντας την έννοιά της απόρροια εσωτερικών διεργασιών και ιδιαίτερης θεώρησης του κόσμου και των δυσκολιών της.

Καταρχάς, η έννοια του ελεύθερου ανθρώπου, σύμφωνα με τον Επίκτητο, περιγράφει όποιον ζει όπως θέλει και δεν εξαναγκάζεται να κάνει κάτι που δε θέλει. Όποιος, αντίθετα, δε ζει, όπως θέλει, ζει μέσα στη θλίψη, τη ματαίωση, το φόβο και την αποτυχία και άρα είναι “φαύλος”, που σημαίνει (κατά τον φιλόσοφο) κακός, τιποτένιος άνθρωπος. Αυτή η θέση δεν είναι κάτι νέο στην αρχαία ελληνική σκέψη. Προϋπάρχει του Επίκτητου, όπως προϋπάρχει και η απόρριψή της στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Αυτό που προσθέτει ο Επίκτητος στην έννοια του ελεύθερου ανθρώπου (και διαχωρίζει τη φιλοσοφική του θεώρηση απ’ τις ήδη υπάρχουσες θεωρίες) είναι το εξής: ελεύθερος είναι ο ακώλυτος, ο ανεμπόδιστα βιών, όποιος ξεκάθαρα μπόρεσε να κάνει μέσα του τη διάκριση στα “εφ’ ημίν” (αυτά που ανήκουν στην εξουσία μας) και τα “ουκ εφ’ ημίν” (όσα δεν ανήκουν στην εξουσία μας και δεν εξαρτώνται από μας), για τα οποία και αδιαφορεί. Στα δεύτερα ανήκουν το σώμα, η υγεία, το αντίθετό της (αρρώστια) και ο θάνατος. Με βάση αυτήν τη διάκριση, η θεωρία είναι ιδιαίτερα σκληρή, στα όρια της απάνθρωπης, καθώς σε ενδεχόμενο θάνατο, π. χ. ενός παιδιού, ο πατέρας του δε θα πρέπει να το θρηνήσει ούτε να πενθήσει, καθώς η ζωή και ο θάνατος κάποιου (του παιδιού μας, του πατέρα μας, του αδερφού μας) δεν περνά απ’ το χέρι μας. Έτσι, η ελευθερία είναι η απαλλαγή απ’ τις επιθυμίες, τις “επιθυμίες των αλλοτρίων”, όσων δεν εξαρτώνται από μας και δεν είναι δικά μας. Και όποιος αποδεσμεύσει εαυτόν απ’ τις επιθυμίες, καθίσταται ελεύθερος, ακόμα κι αν είναι δούλος (όπως ήταν ο Επίκτητος, ο οποίος αργότερα απελευθερώθηκε). Όποιος, αντίθετα, δεν έχει αποδεσμευτεί απ’ τις επιθυμίες του, καθίσταται δούλος, ακόμα κι αν είναι ελεύθερος, ακόμα κι αν είναι ο αυτοκράτορας.

Απ’ τα παραπάνω είναι φανερό ότι ο φιλόσοφος προσδιορίζει την ελευθερία του κάθε ανθρώπου σε σχέση με τον εαυτό του και όχι σε σχέση με τους άλλους, τον κόσμο και τα προβλήματα που δημιουργεί η συνύπαρξη με τους άλλους. Αυτή είναι η εσωτερική ελευθερία, όπου δεν έχει σημασία αν είσαι ελεύθερος ή δούλος, φτωχός ή πλούσιος. Μπορείς να είσαι ελεύθερος ακόμα και μέσα σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, ακόμα και μέσα σ’ ένα γκουλάνγκ. Πολιτικά η ιδέα είναι επικίνδυνη, γιατί η πολιτική ελευθερία στον Επίκτητο καταλήγει να σημαίνει άρνηση της πολιτικής σκέψης, καθιστώντας την επικίνδυνα αντιπολιτική: δεν έχει σημασία η πολιτική σου υπόσταση, είσαι αμέτοχος, είσαι ελεύθερος από συμβάσεις συνύπαρξης. Αυτή η στωική πολιτική ηθική θεωρητικά δεν ταιριάζει σε μια κοινωνία, όπου η συνύπαρξη βασίζεται σε νόρμες και αμοιβαίες ακούσιες ή εκούσιες παραδοχές “ρόλων”. Μόνο αν θεωρηθεί ως αντισυμβατικό φρόνημα, που στέκεται χωρίς φόβο απέναντι απ’ τους άρχοντες και τους ισχυρούς και τους κρίνει αντικειμενικά, μόνο αν η εσωτερική ελευθερία δε σημαίνει αλαζονεία ή απανθρωπιά, τότε μπορεί να θεωρηθεί συστατικό ελεύθερων ανθρώπων με όρους κοινωνικής συνύπαρξης. Και έτσι θα πρέπει να δούμε τον Επίκτητο. Και φυσικά, η απόληξη της υιοθέτησης της θεωρίας του Επίκτητου είτε σε προσωπικό είτε σε πολιτικό επίπεδο εξαρτάται από την παιδεία του καθενός μας, προκειμένου να μην καταλήξουμε απαθείς και αναίσθητοι ή ακοινώνητοι.